ความรู้เกี่ยวกับชาวมลายูมุสลิมในภาคใต้ตอนล่างที่เรารู้ๆ กันทั่วไปนั้น ถูกหนังสือเล่มนี้ตั้งคำถามไว้มาก หนึ่งในคำถามที่ผมสนใจเพราะเป็นนักเรียนประวัติศาสตร์ก็คือ แม้แต่ประวัติศาสตร์ที่ถูก “ชำระ” เพื่อตอบโต้กับการบิดเบือนอดีตของประวัติศาสตร์รัฐไทยนั้น ก็ยังวนเวียนอยู่กับความคิดและการกระทำของชนชั้นนำกลุ่มเล็กๆ เท่านั้น หากได้ขยายลงมาถึงประชาชน “นายู” ทั่วไปไม่ หากประวัติศาสตร์นิพนธ์เหล่านี้เป็นส่วนหนึ่งของการต่อสู้เพื่ออิสรภาพของประชาชนที่นั่น ถ้าจบลงที่ชัยชนะเด็ดขาดของรัฐไทย ประชาชนชาว “นายู” ก็ยังเหมือนเดิม ถ้าจบลงที่ชัยชนะของผู้ต่อต้านรัฐไทย ปาตานีดารุลสลาม ไม่ว่าจะเป็นรัฐเอกราชใหม่หรือเขตปกครองพิเศษ หรือเขตปกครองตนเอง ประชาชน “นายู” ก็ดูจะยังอยู่เหมือนเดิม เพียงแต่เปลี่ยนชนชั้นนำใหม่เท่านั้น
(นิธิ เอียวศรีวงศ์)